بازیگران جامعه مدنی: نهادها، ان. جی. اوها و سرمایۀ اجتماعی

کردنامه؛ سازمان های مردمی فراهم کننده سرمایه اجتماعی اند: فرصت هایی را برای مردم و برای اعتمادسازی و توانایی کار با یکدیگر روی هدف های مشترک یا نزدیک به هم فراهم می کنند. پاتنام معتقد است مهم ترین عملکرد جامعه مدنی همان ساختن سرمایۀ اجتماعی است. از دید او سرمایۀ اجتماعی مهم ترین مادۀ ساختن هر جامعه مدرنی است. معنای نوظهور کنشگری و جامعه مدنی به شدت درگیر مسئله برابری اجتماعی و بازسازی نهادهای مدنی به نفع عموم است. در کنار این نیاز جدید، درخواست برای بازنگری و بازاندیشی ارزش ها و منافع در کارهای داوطلبانه توجه جدیدی را به خود جلب کرده است.

درسال های اخیر در پی ظهور جنبش های شهروندی ضدفساد، ضدجنگ، دموکراسی خواه، برابری خواه، جنبش های معیشت، جنبش های مسکن و غیره، جامعه مدنی و کنشگری متصل به آن به عنوان یک ساخت ضروری میانجی، نه فقط به مثابۀ حائلی میان فرد و ساختارهای دولت و بازار، بلکه در مقام بازیگر مهم پرورش دهنده شهروندی و تولیدکنندۀ ارزش ها و حفظ ارزش های انسانی در جامعه مقبول بوده است؛ به شکلی که بدون جامعه مدنی، گویی ارزش ها به عملکرد دیگری از ساختارهای کلان و به ویژه دولت تبدیل می شوند. گسترش کنشگری و اثربخشی کنشگری حتی در جریان سیاست گذاری، ما را به اهمیت انباشت سرمایۀ اجتماعی کنشگری به ویژه درسازمان های غیردولتی یا ان.جی.او. هدایت می کند.

جامعه مدنی در محیط های بسته و دارای محدودیت سازمان یافته

شکاف بزرگی در بررسی جامعه مدنی در جوامع دموکراتیک و غیردموکراتیک وجود دارد. به کنشگری جامعه مدنی در بسترهای رژیم های اقتدارگرا، چندان توجه نشده است و در قیاس با ادبیات کلاسیک جامعه مدنی، این کنشگری بدنۀ ضعیفی دارد. با وجود این در چند سال گذشته، توجه به رابطۀ قدرت با جامعه در خاورمیانه، دوباره توجه ها را به وضعیت کنشگری در این جوامع جلب کرده است.

موضوع مهم در تحقیق های جدید برای فهم موقعیت جامعه مدنیِ زیرِ فشار این است که برخلاف جوامع دموکراتیک، جوامع اقتدارگرا، با شکل های مختلفی از محدودیت های کنشگری مواجه اند که معمولاً در وضعیت عادی، کنشگران با آن روبه رو نیستند یا دربارۀ آن بحثی نکرده اند. محدودیت ها و چالش ها چه در سطح کنشگری ان.جی.اویی (سازمان محور) و چه در سطح کنشگری شهروندی درگیر روابط بسیار پیچیده ای است. رابطۀ دولت با جامعه، ماهیت اقتصادسیاسی، همگی در ظهور و تداوم و تغییرهای کنشگری دخیل اند.

زیستن گروه های جامعه مدنی در جوامع بسته، عملکرد جامعه مدنی و کنشگری را با چالش های جدید

و متفاوتی مواجه کرده و ضرورت نگاه ویژه ای را به مسئلۀ ماهیت سیاسی دولت های اقتدارگرا، چگونگی سرکوب جامعه مدنی و کنشگری مدنی و از همه مهم تر، بحث تداخل زیست جامعه مدنی با استراتژی های بقای این رژیم ها را ایجاد کرده است. از یکسو این سیستم ها برای مقابله با مشکلات بروزیافته در سطح جامعه به ویژه نیازهای اقتصادی مردم به تلاش های خیریه بسیار بها می دهند و اجازه می دهند تا کارهای خیریه به جای برنامه ریزی های اقتصادی دولت، نیاز مردم را مرتفع کند. ازسوی دیگر اقدام به ساختن جامعه مدنی موازی می کنند و از اساس پویش های کنشگری مستقل را در خود هضم می کنند.

یجاد شکل های جدید کنترل بر نیروهای جامعه مدنی، جامعه مدنی را بسیار آسیب پذیر و گاهی به نهادهایی با کارکردهای اختلال زا تبدیل کرده است. اهمیت رسانه های آنلاین و امکانات فضای اینترنت یکی از فاکتورهای تأثیرگذار بر وضعیت جامعه مدنی خاورمیانه است. گسترش امکان های کنشگری در فضای آنلاین، جامعه مدنی را با تجربه های جدیدی روبه رو کرد که در بهار عربی به اوج خود رسید.

نکتۀ قابل تأمل در رژیم های اقتدارگرای خاورمیانه ای در حوزۀ جامعه مدنی این است که آن ها مدام بین آزادسازی و محدودسازی در نوسان اند.

غیرسیاسی کردن هدف ها، دستورکارنویسی تحمیلی و تحمیل دستورکار به گروه ها یا تغییرهای اجباری به شرط ادامۀ فعالیت ها از روش های کنترل و «سرکوب سفید» جامعه مدنی است. موازی سازی نهادهای مدنی، موازی سازی دستور کارها از تجربه های دیگر سرکوب پنهان در خاورمیانه است و آن را جامعه مدنی دوگانه می نامند. یعنی جامعه مدنی دولت محور است و در مقابل جامعه مدنی مردم نهاد قرار دارد. چارچوب های حقوقی، نقش ها و هدف ها و نحوۀ تأمین منابع مالی از فاکتورهایی است که دولت با آن ها جامعه مدنی را کنترل یا دستکاری می کند. در خاورمیانه ظهور ان.جی.اوها و بروز امکان فعالیت های مدنی در ارتباط مستقیم با مناسبات قدرت و تحت تأثیر آن بوده است. ما در این منطقه با استبداد های جان سخت روبروییم.

این شیوه ها گاهی به صورت اداری، بودجه ای، دستورکاری و برنامه ریزی عملی می شود. مخدوش کردن مرز سازمان های واقعی جامعه مدنی با جامعه مدنی گلخانه ای و دست ساز یکی از مشکلات به ثمرنشستن برنامه های کنشگران جامعه مدنی در این جوامع است.

گروه ها و جنبش ها

بسیاری از کنشگران، اعضاء گروه های کوچک یا بزرگ، محلی، ملی یا جهانی اند. با فعالیت در گروه ها و انجمن ها، کنشگران مدنی مزایای چندی کسب می کنند. آنها می توانند شیوه و مهارت کار جمعی و رفتار دموکراتیک را در زندگی بیاموزند و دموکراسی را تمرین کنند. هم چنین می توانند وظیفه های بزرگ تری را مانند سازماندهی یک کارزار اجتماعی و ترویج و حمایتگری در سطح محله، شهر و کشور انجام دهند. کنشگران می توانند دورۀ کارآموزی بگذرانند و از تخصص بهره مند شوند؛ مثلا ًشخصی به سؤال ها پاسخ می دهد، دیگری وب سایتی راه اندازی می کند، آن دیگری امور مرتبط با عضویت را اداره می کند و دیگری با رسانه ها صحبت می کند. یکی دیگر از کارکردهای حیاتی گروه ها و انجمن های مدنی، پشتیبانی متقابل از کنشگران مدنی است. بسیاری از کنشگران در اثر کشمکش های مداوم و ناموفق محسوس، بعد از مدتی ممکن است اشتیاق و علاقۀ خود را به کنشگری از دست بدهند و به فرسودگی و خستگی مفرط دچار شوند. اما کار با دیگران و کار جمعی می تواند احساس همبستگی ایجاد کند و اغلب به دوستی های پایدار بینجامد و زبان جدید قدرت را به نمایش بگذارد. درگذشته دور، کنشگر به صورت چهره به چهره ارتباط داشت و هماهنگی بین گروه ها از راه بازدید، سیستم پستی و اعلامیه های عمومی انجام می شد. اما پس از آن، تلفن امکان هماهنگی سریع را بین مسافت های طولانی فراهم کرد و اکنون اینترنت، شبکه های اجتماعی و اپلیکیشن ها، مبادلۀ تجربه و دانش را بین کنشگران مدنی در سطح جهانی بسیار آسان و تسهیل کرده اند. گروه های کنشگر مدنی، مانند گروه های دیگر ازخانواده گرفته تا شرکت ها و احزاب سیاسی می توانند با مشکل هایی مانند ارتباط نادرست، خصومت های شخصی و منازعه بر سرقدرت و منافع همراه مواجه شوند. واداشتن اعضاء گروه برای همکاری خوب با یکدیگر و فراگیری مکانیسم حل و فصل منازعه، امری ضروری و حیاتی است.

بسیاری از گروه های کوچک کنشگری به تمامی از اعضاء داوطلب تشکُل یافته اند. گروه های بزرگ اغلب متشکل از بعضی کنشگران حقوق بگیر و تعداد زیادی اعضاء داوطلب اند. سازمان های کنشگری بین المللی مانند سازمان عفو بین الملل آکسفام از بسیاری گروه های محلی همراه با کنشگران حقوق بگیر در دفترهای مللی یا بین المللی تشکل یافته اند. کنشگران مدنی حقوق بگیر اغلب حقوق های پایینی دریافت می کنند، هرچند در برخی موقعیت ها استثناءهایی وجود دارد. کنشگران به خاطر احساس تعهد نسبت به هدف انجمن و جنبش اجتماعی، اغلب به همکاری با حقوقی بسیار پایین تر از یک شغل معمولی رضایت دارند. واژۀ«کنشگرحرفه ای» را می توان برای کارکنان حقوق بگیر این انجمن و سازمان های مدنی به کار برد. اما هم چنین، گاهی در معنای توهین آمیز به داوطلبانی نیز اطلاق می شود که مدت زمان زیادی را صرف فعالیت های کنشگری می کنند. دوره های کمی در مؤسسه های آموزشی دربارۀ کنشگری وجود دارد و حتی آموزش مهارت های عملی نیز بسیار کمتر است. برخی از گروه های کنشگر برای اعضاء خود و دیگران جلسه های آموزشی برگزار می کنند، اما بیشتر یادگیری های کنشگران مدنی از راه آموزش مستقیم، یادگیری با تقلید و یادگیری با تلاش خود فرد انجام می شود. کنشگران مدنی را با توجه به رویکردشان به تغییر و تحول اجتماعی به سه گروه دسته بندی کرده اند:

1. گروه اول، کنشگران مدنی گذشته گرایند. آنها کنشگرانی اند که رؤیای گذشته را در سر دارند و احیاء روابط و مناسبات پیشین را مطالبه می کنند. آنها همواره نوستالژی گذشته در سر می پرورانند و از ایجاد تغییرهای اجتماعی جدید هراس دارند و به دنبال تثبیت وضع موجودند؛
2. گروه دوم، کنشگرانی اند که به زمان حال گرایش دارند و هدف شان تغییر سیاست ها و برنامه های جاری است. این گروه از کنشگران مدنی، رویکرد اصلاحی در چارچوب وضع موجود را دنبال می کنند.
3. گروه سوم کنشگران مدنی آینده نگرند. آنان برای تغییر روابط و مناسبات اجتماعی با روش های مسالمت آمیز تلاش می کنند. به عبارت دیگر، آنها تغییرهای ساختاری و ایجاد یک جامعه عادلانه را بدون تبعیض و … می جویند. آنها هم چنین، کنشگران مدنی را از منظر جغرافیایی و در ارتباط با گستره فعالیت خود، به شکل طیفی از کنشگران محلی، منطقه ایی، ملی تا کنشگری جهانی طبقه بندی کرده اند. بعضی از پژوهشگران دیگر، امروزه حوزۀ کنشگری مدنی را به دو حوزۀ عمومی و خصوصی تقسیم می کنند و معتقدند که کنشگری مدنی از حوزۀ عمومی به حوزه های شخصی و خصوصی کشیده شده است و مرزهای آن درنوردیده شده اند؛