آداب و رسوم‌های زیبای نوروزی در کردستان

به گزارش کردنامه؛ برافروختن آتش و هه‌لپرکی کُردی (نوعی رقص محلی) از آداب اصلی گرامیداشت جشن نوروز در منطقه کردستان محسوب می‌شود و مردم این منطقه با پوشیدن لباس‌های محلی رنگارنگ در این جشن حضور می‌یابند.

البته جشن نوروز در برخی از روستاهای کردستان در اوایل اسفندماه برگزار می‌شود و رفته رفته تا پایان این ماه روستاهای دیگری نیز به ویژه در منطقه هورامان این جشن را برپا می‌کنند، اما جشن اصلی نوروز همان غروب روز پایانی اسفندماه است که در همه مناطق کردستان برگزار می‌شود.

کُردها نیز با رویاندن سبزه در ظرفی کوچک در خانه به پیشواز نوروز می ‎رفته‌اند. در گذشته مرسوم بوده که خانه را چند روز مانده به عید جارو می‌کردند تا پلیدی‌ها و زشتی‌ها را بزدایند و سپس جارو را در کوزه‌ای قدیمی آتش زده و خاکستر ناشی از سوزاندن پلیدی‌ها را با همان کوزه در بیرون از خانه بر زمین می‌کوبیدند.

علاوه بر این در میان کُردها مرسوم بوده که پوست برخی از حیوانات ذبح شده همچون گاو و گوسفند را می‌آوردند و در آن می‌دمیدند، سپس آویزان می‌کردند تا خشک شود و در واقع به شکل بادکنک امروزی درآید که اکثرا در قصابی‌ها آن را برای شب نوروز می‌فروختند.

از جمله کارهای دیگری نیز که از زمان صفویه به بعد در این منطقه مرسوم شده این بوده که ۲ ماده سنتی «زرنیخ» و «کلوریات را جدا جدا می‌کوبیدند، سپس در داخل یک دستمال با یکدیگر در هم آمیخته و می‌بستند، هنگامی که این ماده بسته بندی شده را بر روی زمین می‌کوبیدند منفجر می‌شد و خطر آنچنانی هم نداشته است.

“خوانچه” هدیه نوروزی تازه عروسان در کردستان

رسم دیگری نیز که در منطقه کردستان وجود دارد، بردن عیدانه برای نوعروس‌ها و دختران نامزد کرده از سوی خانواده داماد با عنوان (خوانچه) بوده که شامل کله قند، لباس، عطر، آینه، آجیل، میوه، شیرینی و حتی غذا بوده است.

علاوه بر این زنان این منطقه در روز آخر سال، تخم مرغ می‌پختند و سپس با پوست پیاز یا رنگ‌های رنگرزی آنها را تزیین می‌کردند، این تخم مرغ‌ها، آجیل، خشکبار، شکلات و شیرینی را در ظرفی به عنوان عیدانه برای همسایه خود می‌بردند.

مردم کردستان یک روز مانده به تحویل سال و یا آخرین شب جمعه سال به سر مزار مردگان خود می‌رفتند و فاتحه‌ای نثار روح درگذشتگان می‌کردند.

همچنین مرسوم بوده که برای خانواده‌های عزادار لباس نو می‌بردند تا عزایشان را بشکنند، یا به احترام خانواده‌هایی که عزادار بودند و اولین جشن مرده(نوجشن) آنها محسوب می‌شد همسایه آنها آتش نوروز را برپا نمی‌کردند.

سیر تاریخی نوروز در زاگرس نشینان

جمال احمدی آیین، پژوهشگر تاریخ کردستان در گفت‌وگو با خبرنگار کردنامه، اظهار کرد: مقوله نوروز را در دو بخش با این عنوان اینکه «چرا نوروز برای کُردها بااهمیت‌ بوده است؟» و اینکه «از گذشته تاکنون چه آیین و آداب و رسومی در ایام نوروز در کردستان مرسوم بوده است؟» باید بررسی کرد.

وی افزود: اینکه چرا نوروز برای زاگرس‌نشین‌ها و به طور کلی برای ساکنان فلات ایران دارای اهمیت بوده است، به نحوه زندگی مردمان اواخر دوره عصر مس برمی‌گردد؛ در آن زمان ۵۰۰ سال بارندگی مداوم به وقوع پیوست که در این مدت، بسیاری از دشت‌های فلات ایران به زیر آب رفت و عملا امکان ادامه‌ زندگی را در دشت‌ها را از بشر گرفت، به این ترتیب مردم مجبور شدند از دشت‌ها عقب‌نشینی کرده و به ارتفاعات و کوه‌های زاگرس و البرز پناه بیاورند. البرز به دلیل خاصیت صخره‌ای خود جای خوبی برای زندگی نبود، اما زاگرس به دلیل تپه ماهورهایش امکان زندگی بیشتری را برای انسان فراهم کرد.

این پژوهشگر کردستانی عنوان کرد: بشر شش هزار سال پیش ابزار بسیار اندکی را برای زندگی داشت و بسیاری از مهارت‌های ابزارسازی، غذاسازی، ذخیره‌ غذا و… را که بشر امروزی به آن دست پیدا کرده، نداشت، در این عصر وقتی زمستان فرا می‌رسید، انسان‌ها دچار مشکلات بسیار زیادی می‌شدند، علاوه بر مشکل تهیه‌ غذا، دچار سرمای کوهستان هم می‌شدند، چون نه لباس مناسبی داشتند و نه حیوانی برای تغذیه؛ اما در قبل از آن ییلاق – قشلاق‌های وسیع با مسافت‌های طولانی را انجام می‌دادند و در نتیجه بدنشان به سرماهای طاقت فرسا عادت نداشت و وسیله ارتزاق آنها هم فقط شکار بود.

وی ادامه داد: در زمستان‌های آن زمان به دلیل بحران غذا، سرما و تهدید از جانب حیوانات درنده، بسیاری از انسان‌ها تا هنگام فرا رسیدن فصل بهار و گرم شدن هوا می‌مردند و آنهایی که زنده می‌ماندند، پیکر نیمه جان و گرسنه‌‌ خود را به بهار می‌رساندند. به همین دلیل مجبور شدند مهارت‌هایی را برای رفع نیازهایشان یاد بگیرند؛ به این شیوه که حیوانات را برای تامین غذای خود و گیاهان را نیز به منظور کشاورزی اهلی کردند و در این زمان کم کم فرهنگ یکجانشینی و ایجاد تمدن‌های کوچک، مهارت بافندگی، ساخت ابزارهای کارآمدتر و … شکل گرفت.

رویس اولین سبزه نماد آمدن نوروز

احمدی آیین اضافه کرد : در آن زمان، مهم‌ترین وسیله آسایش نسبی و ابزار زندگی مردم فقط آتش بود، آتش به آسانی به دست نمی‌آمد، بنابراین مجبور بودند آتش را حفظ کنند و نگذارند خاموش شود، به همین دلیل یک مجموعه نگهبان دایمی را برای آتش تعیین می‌کردند. از این رو آتش مورد احترام ویژه قرار گرفت، با پایان یافتن عصر مس و آن بارندگی طولانی مدت، دشت‌ها خشک شدند، بشر کم کم به دشت‌ها روی آورد و به شکار حیوانات پرداخت، زاگرس نشینان به دلیل وجود خاک حاصلخیز و آب و هوای عالی در جلگه خوزستان ساکن شدند. بشر رمز و راز و مهارت‌های خود را به این جلگه برد و تمدن بین النهرین و سایر تمدن‌ها نیز کم کم تشکیل شدند. مردمی که وارد دشت‌ها شدند نوروز و مراسم‌ها و آداب و رسومشان را به دشت‌ها بردند که کم کم دچار تغییر شد، اما کُردها چون در کوهستان‌ها باقی ماندند، مراسمشان دستخوش تغییرات بسیار کمی شده که بازمانده رسوم چند هزار سال پیش است.

وی ادامه داد: بشر آن زمان، دارای تقویم نبود و ممکن بود ، زودتر از فرا رسیدن فصل بهار هوا گرم شود که با مشاهده رویش اولین سبزه همان وقت را به عنوان نوروز و فرارسیدن فصل بهار در نظر می‌گرفتند.

این پژوهشگر کُردستانی دلیل برپایی نوروز زودهنگام در برخی از روستاهای منطقه کردستان به ویژه در منطقه اورامان را همین مسئله دانست و گفت: با توجه به اینکه از ابتدا، رویش سبزه در دشت و کوه‌ها خبر از آمدن بهار می‌داد، هم اکنون هم در بسیاری از روستاهای اورامان کردستان، نوروز براساس رویش سبزه جشن گرفته می‌شود و این سنت ریشه در گذشته دارد.

وی نبود تقویم را در آن زمان باعث به وجود آمدن معضلات اساسی عنوان کرد و افزود: بعدها به دستور جلال‌الدین ملکشاه؛ عمر خیام با تدوین تقویم جلالی، مبنای دقیقی را برای روز اول سال پیدا کرد. او که منجم و ریاضیدان بزرگی بود، عبور خورشید از مدار نیمکره جنوبی به نیمکره شمالی را که در اصطلاح نجومی به آن اعتدال ربیعی می‌گویند و از آن لحظه به بعد زاویه‌ تابش خورشید تغییر می‌کند و اندک اندک بر حرارت تابش او افزوده‌تر می‌شود، مبنای آغاز سال و نوروز قرار داد و با محاسبه‌ دقیق توانست زمان دقیق گردش خورشیدی را به دست بیاورد. جالب است که تقویم خیام که به تقویم جلالی یا شمسی کنونی مشهور است آنقدر دقیق است که بر اساس بررسی‌ها در طی زمان بسیار طولانی، درصد خطای بسیار ناچیزی را دارد.

احمدی آیین اضافه کرد: از وقتی که تقویم خورشیدی ابداع و براساس آن نوروز تعیین شد، روز اول سال و نوروز هم براساس همان تقویم جشن گرفته ‌شد در حالیکه سبزه اکثر مواقع بر روی زمین وجود نداشت. زیرا گاهی تا اردیبهشت ماه برف بر زمین وجود داشت و سبزه‌ای برای نوید فرا رسیدن نوروز وجود نداشت، پس در آن موقع با رویاندن سبزه در ظرفی کوچک در خانه به پیشواز نوروز می ‎ رفتند که این اتفاق رفته رفته به یک سنت تبدیل شد.

این پژوهشگر کردستانی همچنین گفت: برافروختن آتش در ابتدای سال نیز به معنای پرستش آن نبود، بلکه مردم به دور آتش، رقص آیینی(هه‌لپرکی) می‌کردند.

چهارشنبه سوری در کردستان

وی در ادامه با اشاره به اینکه مراسم نوروز در کردستان با آیین چهارشنبه سوری شروع می‌شد، گفت: در کردستان چهارشنبه سوری به «چوارشمه کوله» مشهور بود؛ کُردها در آخرین چهارشنبه سال، خانه را جارو می‌کردند تا پلیدی‌ها و زشتی‌ها را بزدایند و سپس جارو را در کوزه‌ای قدیمی آتش زده و خاکستر ناشی از سوزاندن پلیدی‌ها را با همان کوزه در بیرون از خانه بر زمین می‌کوبیدند و این روز به هیچ عنوان با آتش بازی همراه نبوده است.

احمدی آیین همچنین بیان کرد: همچنین در شهر سنندج و در آخرین چهارشنبه سال، رسمی با عنوان «دواخانه» وجود داشته است که این رسم حدود ۲۰۰ سال پیش به وسیله‌ شاهزاده‌هایی که از تهران به سنندج آمدند و با کُردها ازدواج کردند، به این منطقه نیز آمد و مرسوم شد؛ به این شیوه که بعضی از زنان به دباغ‌خانه (جایی که پوست حیوان و چرم را دباغی می‌کردند) می‌رفتند و پس‌آب حاصل از شستن پوست دباغی شده را به صورت خود می‌مالیدند، چون اعتقاد داشتند که این کار بخت آنان را باز می‌کند و خوشبختی می‌آورد.

این پژوهشگر کُرد ذکر کرد: البته برخلاف برخی مناطق ایران که در روز چهارشنبه سوری آتش برپا می‌کنند، ما کُردها فقط در روز نوروز آتش روشن کرده و جشن می‌گیریم و همزمان با روشن شدن آتش رقصی آیینی هم اجرا می‌شود، در واقع نوروز کُردها به جز بر افروختن آتش، چیز دیگری نداشته است.

پیشنیه نوروز در کردستان

وی با بیان اینکه در حال حاضر در هر منطقه‌ای نوروز با رسوم خاص خود برگزار می‌شود؛ به تشریح نحوه بزرگداشت نوروز در شهر سنندج پرداخت و گفت: در شهر سنندج حفظ طبیعت برای مردم از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بوده چون معتقد بودند که کمترین آسیب باید به محیط زیست باید وارد ‌شود، به همین دلیل پوش و خاشاک را جمع آوری می‌کردند و از چوب درختان برای آتش شب نوروز استفاده نمی‌کردند.

احمدی آیین ادامه داد: همچنین در میان کُردها مرسوم بوده که معده گاو و گوسفند ذبح شده را می‌آوردند و در آن می‌دمیدند، پس از بستن منفذ‌هایش، آویزان می‌کردند تا خشک شود و در واقع به شکل بادکنک امروزی درآید که اکثرا در قصابی‌ها آن را برای شب نوروز می‌فروختند. در شب نوروز این کیسه‌ها پر باروت می‌کردند و منفجر می‌کردند که صدای مهیبی می‌داد.

وی اضافه کرد: کار دیگری نیز که در زمان صفویه به بعد در این منطقه مرسوم شد این بود که دو ماده سنتی «زرنیخ و کلوریات» را جدا جدا می‌کوبیدند و سپس در داخل یک دستمال با یکدیگر می‌بستند که وقتی بر روی زمین می‌کوبیدند منفجر می‌شد، البته بی خطر هم بود.

این پژوهشگر ذکر کرد: حکومت نیز در زمان تحویل سال توپ شلیک می‌کرد که این نوع توپ اثر تخریبی نداشت و فقط صدای مهیبی داشت.

وی در ادامه به دیگر رسومات نوروز در کردستان اشاره و تصریح کرد: مردم یک روز قبل از تحویل سال یا آخرین شب جمعه سال به سر مزار مردگان خود می‌رفتند و دعا و فاتحه نثار روح درگذشتگان خود می‌کردند. همچنین مرسوم بوده که برای خانواده‌های عزادار لباس نو می‌بردند تا عزایشان را بشکنند و یا به احترام خانواده‌هایی که عزادار بودند و اولین جشن مرده(نوجشن) آنها محسوب می‌شد همسایه آنها آتش نوروز را برپا نمی‌کردند.

احمدی آیین اضافه کرد: رسم دیگری نیز که در منطقه کردستان وجود داشته است بردن عیدانه برای نوعروس‌ها و دختران نامزد کرده از سوی خانواده داماد با عنوان (خوانچه) بوده که شامل کله قند، لباس، عطر، آینه و شمعدان، آجیل، میوه، شیرینی و حتی غذا بوده که برای هر عروس بسته به توانایی خود از پنج تا ۱۰ خوانچه را می‌بردند.

وی گفت: زنان در روز آخر سال، تخم مرغ می‌پختند و سپس با پوست پیاز یا رنگ‌های رنگرزی، آنها را تزیین می‌کردند و روز بعد بر روی سفره می گذاشتند.

این پژوهشگر کردستانی تاکید کرد: در گذشته کُردها در غروب یک روز قبل از سال نو، آتش نوروز را به وسیله پوش و خاشاک برپا می‌کردند و جهت جلوگیری از آسیب به طبیعت، حتی از چوب درختان برای برافروختن آتش استفاده نمی‌کردند.

سفره هفت سین در گذشته کردستان وجود نداشته است

وی با اشاره به اینکه سفره هفت سین در گذشته‌های دور کردستان وجود نداشته است، گفت: مردم کردستان، وقتی نوروز را جشن می‌گرفتند چند محصول ساده‌ طبیعت را در سفره‌ می‌گذاشتند اما تصور می‌رود که هفت مورد نبوده و در واقع نمی‌توان گفت که همه‌ آنها نیز با حرف «س» آغاز شده باشد. بیشتر آینه، شمعدان، سبزه، تخم مرغ پخته رنگ شده و تنگ بلورین شربت می‌گذاشتند.

احمدی آیین ادامه داد: در روز عید نوروز خانواده‌ها به دور یکدیگر برای تبریک عید جمع می‌شدند، سپس مردها به خدمت بزرگان شهر می‌رسیدند و عید را تبریک می‌گفتند، نهار روز عید هم در سنندج معمولاَ شامل رشته پلو بوده است. بعد از این دید و بازدیدها دیگر مراسمی تا روز طبیعت وجود نداشته است که مردم در آن روز به باغ‌های اطراف شهر می‌رفتند.

تفاوت نوروز کنونی با گذشته

وی در ادامه سخنان خود بیان کرد: در حال حاضر ایرادهای زیادی به رسومی که در نوروز باب شده، وارد است، از جمله اینکه مردم هم در روز چهارشنبه سوری و هم نوروز آتش روشن می‌کنند، در صورتی که در گذشته فقط در روز نوروز آتش روشن می‌کردند. کُردها در گذشته دور، فقط یک آتش روشن می‌کردند و همه دور آن پایکوبی می‌کردند اما اکنون این رسم بسیار کمرنگ شده و در واقع تحریف شده است که باید حل شود. هرچند خوشبختانه دو سال است که آقای صیدی شهردار محترم سنندج با تلاش بسیار این سنت کهن را زنده کرده است یعنی شهرداری برای جمعیت مشتاق فقط یک آتش را برپا می‌کند که تاثیر فراوانی در جلوگیری از تخریب درختان طبیعت دارد و اساس اقدام فرهنگی باهم بودن و با هم جشن گرفتن را دوباره نهادینه می‌کند که جای تقدیر دارد.

احمدی آیین عنوان کرد: آتش روشن کردن به صورت جدا جدا، باعث از بین رفتن تعداد بسیار زیادی از درختان و در نتیجه تخریب محیط زیست می‌شود و همچنین اینکه طنین صداهای مهیب موادمنفجره، آسیب‌های جسمی و صرف مبالغ هنگفتی برای خرید این وسایل، از دیگر اشکالات برپایی نوروز کنونی است.

وی در پایان خطرنشان کرد: مردم بیشتر باید به جنبه‌های همبستگی و همدلی نوروز توجه کنند، چون نوروز بهانه‌ای برای در کنار یکدیگر بودن و رسیدگی به خانواده‌های بی‌بضاعت و نیز فراموش کردن بدی‌ها و دلخوری‌های میان مردم در یکسال گذشته است.

گفت‌وگو از ویدا باغبانی، خبرنگار کردنامه