مساله کرکوک و احیای اتحاد استراتژیک کردها

کردنامه: واکنش‌های منطقه‌ای که در خصوص بر افراشته‌شدن پرچم اقلیم کردستان در کرکوک تاکنون نشان داده‌ شده‌ است از سوی کشورهای مختلف متفاوت بوده‌ است. برای مثال از سوی آنکارا شدیدترین واکنش نسبت به این اقدام نشان داده‌ شده‌ است. اما در برابر مشاهده کردیم که در برابر این اقدام واکنش ایران به نسبت نرم‌تر بود و سخنگوی وزارت امورخارجه جمهوری اسلامی ایران گفت که از هرگونه اقدامی که باعث افزایش تنش‌های شود باید خودداری کرد. لحن کلام ایران لحن محافظه‌کارانه‌تر و آرام‌تری نسبت به گفته‌های آقای حیدرالعبادی نخست‌وزیر عراق و آقای رجب طیب اردوغان رییس جمهور ترکیه است.

در خصوص واکنش ترکیه می‌توان اینگونه گفت که ترک‌ها تا کنون رابطه بسیار نزدیک و تنگاتنگی با دولت اقلیم کردستان عراق و به خصوص شخص آقای مسعود بارزانی داشتند و آقای بارزانی هم در واقع مبدع اصلی این حرکت است. تا کنون هر بار که مساله پیوستن کرکوک به اقلیم کردستان عراق یا مساله برگزاری همه‌پرسی تعیین سرنوشت اقلیم کردستان مطرح می‌شد، دولت ترکیه یک موضع میانه می‌گرفت و معمولاً با اشاره به اینکه این یک مساله داخلی عراق است از آن می‌گذشتند. به نظر می‌رسد انگیزه تندی واکنش آقای اردوغان به برافراشته شدن پرچم اقلیم کردستان عراق در کرکوک، تحت تأثیر فضای همه‌پرسی قانون اساسی باشد که قرار است به زودی در خاک ترکیه برگزار شود.

در واقع اردوغان به دنبال این است که ملی‌گراهای ترک را بیشتر به سمت خود جلب کند تا بتواند در همه‌پرسی قانون اساسی برای تغییر نظام سیاسی ترکیه از پارلمانی به ریاستی، رأی آری ملی‌گرایان را داشته‌باشد و پیش‌بینی من این است که پس از برگزاری رفراندوم، از شدت و حدت چنین واکنش‌هایی از سوی دولت ترکیه نسبت به اقدامات دولت اقلیم کردستان عراق کاسته خواهد شد.

اما در خاک عراق آنچه روی می‌دهد این است که روز سرنوشت عراق و کردها لحظه به لحظه در حال نزدیک‌تر شدن است.  از سال ۲۰۱۵ به این سو که به خصوص پس از تداوم ریاست آقای بارزانی پس از اتمام دوره قانونی ریاستش و اتمام دوره دوساله اولی که پارلمان اقلیم کردستان به او اجازه داده‌بود، اختلافات داخلی میان احزاب کرد در عراق بالا گرفته‌بود. اما امروز به نظر می‌رسد که پس از مدت‌ها اتحاد میان احزاب کرد برای ایده حق تعیین سرنوشت و استقلال کردستان ایجاد شده‌است. یک بار دیگر شاهد احیای اتحاد استراتژیک میان حزب دموکراتیک کردستان و اتحادیه میهنی کردستان هستیم. اتحادیه میهنی کردستان عراق پس از آقای جلال طالبانی دچار انشقاق شده‌ بود و در حوزه‌های مختلف این حزب تا کنون نتوانسته‌ بود انسجام در آرای درونی داشته‌باشد. حتی زمانی هم که به جنبش تغییر نزدیک شد بار دیگر در اتحادیه میهنی شاهد انشعاب جدید بودیم. اما در زمینه رفراندوم و حق تعیین سرنوشت به نظر می‌رسد که هر سه شاخه اصلی حزب اتحادیه میهنی در کنار حزب دموکرات قرار گرفته‌اند.

اکنون همه احزاب عمده کردهای عراق در این زمینه یک صدا و متحد شده‌اند، به خصوص که در اغلب نقاط مورد مناقشه کردها و دولت مرکزی، حزب اتحادیه میهنی انگیزه بسیار بیشتری دارد، چرا که عمده مناطقی که مناطق مورد مناقشه هستند و در ماده ۱۴۰ قانون اساسی به آنها اشاره شده‌است به لحاظ سنتی آرای‌شان در سبد اتحادیه میهنی کردستان عراق است و الحاق و ضمیمه شدن این مناطق به اقلیم کردستان عراق، باعث نوعی احیای جایگاه حزب اتحادیه میهنی در اقلیم کردستان می‌شود و قدرت این حزب را دو چندان می‌کند.  در واقع در بین مناطق مورد مناقشه خارج از اقلیم امروز فقط منطقه شنگال است که به صورت سنتی رأی به حزب دموکرات می‌دهد و دیگر مناطق همگی در صورت پیوستن به اقلیم کردستان عراق، وزنه آرای اتحادیه میهنی را به شدت سنگین‌تر خواهند کرد.

به نظر می‌رسد اختلافات داخلی کردها بر اثر مساله حق تعیین سرنوشت و رفراندوم پیش رو در حال کمرنگ شدن است. اما واقعیت اینجاست که برافراشتن پرچم اقلیم کردستان در کرکوک به معنای ضمیمه شدن این شهر به اقلیم کردستان نیست، بلکه تنها زمینه‌سازی برای چنین رویدادی است. تلاش کردها این است که در روز برگزاری انتخابات آینده پارلمان و ریاست اقلیم کردستان، که تابستان امسال قرار است برگزار شود، با هماهنگی سازمان ملل متحد در مناطق مورد مناقشه بر اساس ماده ۱۴۰ یک همه پرسی در مناطق مورد مناقشه برگزار کنند. سازمان ملل هنوز واکنشی در برابر این خواسته کردها نشان نداده‌ است. کردها امیدوارند با برگزاری این رفراندوم که بر اساس ماده ۱۴۰ قانون اساسی حق قانونی مناطق در عراق است، رأی دهندگان شهرها و مناطق مورد مناقشه اعلام کنند که خوهان پیوستن به اقلیم کردستان عراق هستند یا ترجیح می‌دهند تحت حاکمیت دولت مرکزی باقی بمانند یا حتی خوشان مستقلاً به یک ایالت فدرال تبدیل شوند.

پرچمی که هفته گذشته در کرکوک برافراشته شد، یک گام برای زمینه‌سازی پیش از برگزاری همه‌پرسی مذکور است. واقعیت اینجاست که کنترل عملی شهر کرکوک در کنار بیش از ۹۷ درصد از دیگر نقاط مورد مناقشه در اختیار نیروهای پیشمرگ و کردها است.  در عین حال فرماندهان پیشمرگ چه از حزب دموکرات و چه از حزب اتحادیه میهنی در این مناطق عمدتاً بازگشت به گذشته و عقب‌نشینی از این مناطق را اصولاً غیرقابل قبول می‌دانند و به نظر نمی‌رسد که این مناطق به سادگی به دولت مرکزی بازگردد.

آقای عبادی که در مقایسه با نخست‌وزیر پیشین نوری المالکی روابط بهتری با آقای مسعود بارزانی دارد، کم و بیش با لحن ملایمی خواهان پایین کشیدن پرچم‌ها در کرکوک شده‌است. او این خواسته را از استاندار مطرح کرده‌است و در عین حال از شورای استان هم همین را خواسته‌است، اما همانگونه که هفته پیش مشاهده کردیم شورای استان هم با اکثریت آرا، برافراشته شدن پرچم اقلیم کردستان در کرکوک را تصویب کرد.

ابهام قانونی

یکی از مسائلی که در مورد کرکوک مشکل‌ساز شده‌است، شبهات قانونی در عراق است.  امروز هر یک از طرفین توجیهات قانونی و حقوقی برای توضیح رفتارهای خود یا رد رفتار طرف مقابل در اختیار دارند.  ماده ۱۲۰ قانون اساسی عراق این اختیار را به استان‌های مختلف عراق می‌دهد که اگر شورای استان درخواست پیوستن به یک منطقه فدرالی را بدهد، باید این درخواست طی مراحلی مورد پذیرش قرار بگیرد. در چنین وضعیتی باید این درخواست را بپذیرد.  پیش از این درخواست‌هایی که استان‌های بصره و صلاح‌الدین داده‌بودند توسط نوری المالکی رد کرده‌بود.

اما وضعیت کرکوک متفاوت است. در ماده ۱۴۰ قانون اساسی مستقیماً به نام کرکوک اشاره شده‌ است. در ماده ۱۴۰ مستقیماً ذکر شده‌است که تا سال ۲۰۰۷ باید همه‌پرسی در مورد سرنوشت کرکوک برگزار شود. شهروندان کرکوک به استناد ماده ۱۴۰ و ماده ۱۲۰ قانون اساسی عراق تعیین سرنوشت خودشان را مادامی که دولت نتوانسته یا نخواسته تعیین کند، بر عهده خودشان می‌دانند.

به هر تقدیر روز تعیین سرنوشت برای کردهای عراق و اینکه آیا می‌خواهند در چارچوب عراق واحد باقی بمانند یا ترجیح می‌دهند از آن استقلال پیدا کنند، در حال نزدیک شدن است. آقای حیدر العبادی هم پیش‌بینی می‌کند که نتیجه همه‌پرسی مشخص است.  افکار کردها در عراق به نظر می‌رسد اکثریت قریب به اتفاق کردها خواهان جدا شدن از عراق هستند. اما موضوعی در اینجا قابل تأمل است.  برگزاری همه‌پرسی و رأی آری به جدایی از عراق، عملاً به معنای استقلال اقلیم کردستان و جدایی این بخش از خاک عراق نیست. خود آقای بارزانی هم بارها اعلام کرده‌است که برگزاری همه‌پرسی تنها برای دانستن نظر مردم است. اما قطعاً نتیجه این همه پرسی یک دستاویز حقوقی و مستمسک قانونی در اختیار اقلیم کردستان عراق قرار خواهد داد تا کردها در اولین فرصت ممکن و در اولین زمانی که شرایط بین‌المللی و نظام جهانی مخالفت جدی با استقلال کردستان نداشته‌باشد، اقدام نهایی را انجام دهند.

کرکوک که کردها از آن به عنوان «قدس» کردستان یاد می‌کنند، یک نقطه بسیار حیاتی و کلیدی است. از سال‌های دهه ۱۹۷۰ تا به امروز، تمام توافق‌های مختلفی که بین تمام دولت‌های مرکزی عراق و کردها در خصوص اداره مناطق خودمختار کردستان توسط کردها شکل گرفته‌است به دلیل بی‌میلی دولت مرکزی به سپردن اداره کرکوک به کردها به هم خورده‌است.

به نظر می‌رسد که در سال ۲۰۱۷ باز هم کرکوک کانون اصلی تعیین سرنوشت و تنش میان کردها و دولت مرکزی هستند.  طی سال‌های گذشته بارها نمایندگان پارلمان عراق در مصاحبه‌های گفته‌اند که مشکلی با جدایی کردها ندارند، اما جدایی بدون کرکوک.  اهمیت ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک کرکوک باعث شده‌است که حق تعیین سرنوشت ماده ۱۴۰ قانون اساسی تاکنون عملی نشود و تنش‌ها تا به امروز ادامه یابد و به یک کلاف بسیار پیچیده تبدیل شود. / فراتاب