رنگرزی گیاهی، هنری در آستانه منسوخ شدن در کردستان

به گزارش کردنامه، استاد “محمدعلی ئیلانپور” قدیمی‌ترین رنگرز حال حاضر شهر سنندج است که نشانی او را از اهالی بازار گرفتم؛ پس از کمی پرس و جو، سرانجام کارگاه وی که به “ره‌نگره‌زی وه‌ستا عه‌لی” ( رنگرزی استادعلی) شهرت دارد، در بخش انتهایی یک کاروانسرای قدیمی در جنب بازار این شهر پیدا کردم.

کاروانسرا در حال بازسازی است و از حدود ۲۰ مغازه آن به جز چند مغازه لوازم خانگی، پوشاک، چایخانه و کارگاه رنگرزی مابقی بسته بود، در حیاط کاوانسرا یک درخت بزرگ گردو، تنه سوخته یک درخت دیگر، مقداری مصالح ساختمانی، چند دستگاه موتورسیکلت و تعدادی گربه نیز وجود داشت.

جلو درب چایخانه کاروانسرا، چند مرد کهنسال دور یک میز حلقه زده و مشغول بازی “تخته نرد” بودند و سر و صدای آنها گهگاه بالا رفته و سکوت کاروانسرا را در هم می‌شکست.

کارگاه استاد علی رنگرز در بخش شمالی کاروانسرا مشخص است و سوت و کور و خلوت و کسی داخل آن نیست. همین که به درب ورودی کارگاه رنگرزی رسیدم او از جمع مردان چایخانه جدا شد و به سمت کارگاه آمد.

پس از آنکه خودم را معرفی کردم استاد علی با روی باز من را به داخل دعوت کرد. در و دیوار و سقف کارگاه ۳۰ متری استاد علی به واسطه استفاده از نفت برای سوخت، به رنگ سیاه و دوداندود درآمده و نخ‌های رنگی که از در و دیوار آن آویزان بود، جذابیت این کارگاه قدیمی بودند.

چهار پاتیل(دیگ بزرگ مسی و آهنی) در قسمت انتهایی کارگاه دیده می‌شد، اما به جز یک دیگ کوچک که الیاف نخی داخل پوست گردو خوابانده شده‌ بودند، مابقی خالی و کارگاه نیمه تعطیل بود.

یک بشکه بزرگ نفت، چوب‌های الوار مانند، ۲ نوع وزنه اندازه گیری، چند سطل پلاستیکی، یک نردبان، تعدادی نخ پشمی خام و کیسه‌های گونی و پلاستیکی کف کارگاه را پوشانده بود، یک تابلو هم بر روی دیوار کارگاه دیده می‌شد اما دود نفت آن را به رنگ سیاه درآورده و به زحمت می‌شد فهمید بر روی قسمت‌هایی از آن چه چیزی نوشته شده است.

استاد علی بر روی یک صندلی کنار درب کارگاه نشست و چون صندلی دیگری وجود نداشت یک بسته بزرگ نخ خام را برای من آورد تا بر روی آن بنشینم و سوال‌هایم را از او بپرسم.

راستش زیبایی این کارگاه رنگرزی و انواع نخ های رنگارنگ برایم تازگی داشت و برای چند دقیقه‌ای محو این همه زیبایی شدم و از طرفی دیگر از اینکه این کارگاه رونق ایام قدیم را نداشت و بسیار خلوت به نظر می رسید ناراحت بودم.

او قدیمی‌ترین رنگرزی سنندج را داشت برای همین اولین سوال را از قدمت کارگاه و سن او پرسیدم.

استاد علی گفت: «۷۷ سال سن دارم». 

اما در نگاه اول مردی جوانتر به نظر می رسید که شاید به خاطر کار در محیطی کاری او که تنها مواد طبیعی در آنجا وجود داشت و خبری از مواد شیمیایی  و مصنوعی نبود، پیراهن آبی آستین کوتاه، شلوار و کلاش (گیوه مخصوص کردستان) بر تن داشت و هر ازگاهی ماسکی سفید رنگی که بر صورت داشت را بیرون می آورد.

با اینکه به گفته خودش فقط ۲ کلاس سواد داشت اما از بسیاری از تکنولوژی‌های جدید سر در می‌آورد و این را از نحوه حرف زدنش و کار با گوشی هوشمندش که گهگاه در خلال صحبت‌هایش فیلم‌ها و یا عکس‌های آرشیو شده خودش را نشانم داد، می‌شد، فهمید.

ابتدا از تونل زمان گذر کردیم و به ۱۰ سالگی استاد علی رفتیم، زمانی که او اولین بار با حرفه رنگرزی آشنا شد و نزد استاد «حسین پهلوانی» رفت. بعد از آن از محضر اساتید دیگری از جمله «میرزا دانه» و «اوسط ابراهیمی» هم بهره برد و پس از ۳۵ سال کار نزد این اساتید، مستقل شد و از آن زمان تاکنون برای خودش کارگاهی راه اندازی کرده است.

۶۵ سال تجربه کار رنگرزی گیاهی

از تجربه ۶۷ ساله کار رنگرزیش برایم گفت، از زمانی که بیش از ۱۰ استاد زبردست به نام‌های حسین پهلوانی، اوسط ابراهیمی، میرزا دانه و فرج(یهودی)، سید محمد موسوی، عبدالله حسین پناهی، حبیب بیدار، حاج آغه پهلوانی و چند نفر دیگر هر روز در پاتیل‌هایشان نخ و رنگ را با هم می‌آمیختند و بوی رنگ‌های گیاهی و صدای قل قل جوشیدن فضای کارگاه‌های رنگرزی این شهر را پر می‌کرد. اما اکثر آنها تا دهه ۵۰ و ۶۰ شمسی از دنیا رفتند و کار را به چند نفر شاگرد خود سپردند.

استاد علی از تجربه کار با رنگ‌های شیمیایی هم برایم گفت، از اینکه او هم در دهه‌های ۵۰ تا ۷۰ شمسی همچون دیگر رنگرزان شهر به رنگ شیمیایی روی آورده، اما بعد از آن دوباره به سراغ رنگ‌های گیاهی رفته و در این عرصه ماندگار شده است.

او ادامه داد: کار با رنگ شیمیایی بسیار راحت‌تر از رنگ گیاهی است و بخش زیادی از کسادی بازار رنگرزی گیاهی به واسطه ورود همین رنگ‌های شیمیایی است. رنگ شیمیایی سریعتر آماده می‌شود، اما رنگ گیاهی ۲ روز زمان نیاز دارد.

رنگ‌های گیاهی دارای ظرافت بیشتری است

او اما رنگ‌های گیاهی را دارای ظرافت بیشتری می‌داند و در کارگاهش با گیاهانی همچون روناس، نیل، جاشیر، اسپرک، پوست گردو، پوست انار و برگ مو بیش از ۴۰ رنگ مختلف را بر روی نخ خام می‌تواند ایجاد کند در صورتی که در زمان گذشته رنگرزان سنتی فقط ۱۲ رنگ را می‌توانستند درست کنند.

استاد علی از گران شدن «روناس و نیل» ۲ ماده اصلی رنگرزی گیاهی و کسادی بازار خود برایم گفت و اظهار داشت: امسال تاکنون فقط ۲ بار سفارش کار داشته‌ام و اگر علاقه و عشقی قلبی به کارم نبود آن را رها کرده بودم.

او باز هم به دهه‌های ۵۰ تا ۷۰ شمسی اشاره می‌کند که در هر خانه حداقل یک دار قالی برپا بود و به دنبال آن بافنده‌های بسیاری در شهر سنندج وجود داشتند که همین مسئله رونق رنگرزی گیاهی را دو صد چندان کرده بود و رنگرزان این شهر شب و روز در کارگاه‌های خود مشغول کیمیاگری با رنگ‌های طبیعی بودند.

استاد ئیلانپور اگرچه شاگردانی هم داشته است اما به گفته خودش به دلیل اینکه رنگرزی گیاهی حوصله و دقت و ظرافت خاصی را می‌طلبد در این کار ماندگار نشده‌اند و در حال حاضر هم کسی رغبت به آموزش این هنر دستی ندارد.

پسر بزرگ او اما در این سالها که به دلیل افزایش سن، توان بدنی پدر کاهش یافته در کارگاه کمک کار اوست و بیشتر کارهای سنگین را او انجام می‌دهد.

نگذاریم چراخ رنگرزی سنتی خاموش شود

این استاد رنگرزی با وجودی که بازار کارش کساد است اما همین که روزانه به این کارگاه می‌آید و اوقات فراغت خود را اینجا می‌گذراند راضی و شاکر است اما یک نگرانی اصلی دارد اینکه هنر رنگرزی گیاهی در خطر فراموشی قرار دارد.

او دلش می‌خواهد کارگاهش وسعت پیدا کند و نگذارد این هنر به دست فراموشی سپرده شود. در همین راستا طی سال‌های گذشته از سازمان صنعت و معدن درخواست کرده است که مکانی را در اختیار او بگذارند تا افرادی را در این مورد آموزش دهد و نگذارد چراخ رنگرزی سنتی خاموش شود اما نتیجه نگرفته است.

او با وجود افزایش سن هنوز هم مایل است و آمادگی دارد اگر سازمان یا نهادی همکاری کند و کارگاه بزرگی را در اختیار او بگذارند شاگردانی را در این راه تربیت کرده و آموزش دهد.

استاد علی کارگاه خود را بازسازی می‌کند

استاد علی که تاکنون با سوخت نفت در کارگاه خود کار کرده درصدد است که دستی بر سر و روی کارگاه خود هم بکشد و مشعل گاز را که امسال گازرسانی برای کاروانسرا صورت گرفته، جایگزین سوخت نفت کند.

در آخر نگاهی به دیگ‌های خالی و دیگی که مقداری نخ در داخل پوست گردو به خواب رفته می‌اندازم، استاد علی به یاد زمان‌هایی که کار می‌کند با چوب دستی مقداری نخ‌ها را در داخل پوست گردو کنار می‌زند تا من چند فریم عکس برای گزارشم بگیرم، پس از آن این استاد را با خلوت کارگاه و نخ‌های رنگیش تنها گذاشتم.

فعالیت چهار کارگاه رنگرزی در کردستان

برای اطلاع از او آخرین وضعیت رنگرزی سنتی را در استان به سراغ معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی کردستان رفتم.

فرهاد حامدی با اشاره به اینکه در حال حاضر چهار کارگاه رنگرزی سنتی در استان فعال است، گفت: رشته رنگرزی سنتی جزو رشته‌های اولویت دار برای حفظ، احیاء و توسعه و بهسازی است که در این راستا با کمک چند نفر از اساتید دانشگاهی و متخصصان رنگرزی درصدد توسعه این رشته و کارگاه‌های مرتبط با آن هستیم.

وی در زمینه ظرفیت های هنر رنگرزی سنتی اظهار داشت: این هنر ظرفیت اشتغالزایی بالایی داشته و در صورتی که حمایت شود، زمینه شغل های بسیاری را فراهم می کند؛ از نتایج بازر رونق هنر-صنعت رنگرزی سنتی می توان به ممانعت از کوچ روستاییان به شهرها و اشتغال پایداری که در روستاها ایجاد می کند، اشاره کرد.

وی با بیان اینکه رشته رنگرزی گیاهی در معرض خطر فراموشی قرار دارد، افزود: علاوه بر این صنعت‌های موج بافی، جاجیم بافی، چاقو سازی و نساجی سنتی(جولایی) کردستان نیز در خطر فراموشی و منسوخ شدن قرار دارند که در راستای حمایت از این رشته‌ها از وزارتخانه درخواست کمک کرده‌ایم و با ایجاد ساز و کارهای لازم جهت طراحی و به روز کردن این طرح‌ها، کارهای مطالعاتی در حال انجام است و به صورت پایلوت در چند مرکز زندان‌های استان آموزش‌های لازم این رشته‌ها به مددجویان ارائه می‌شود.

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی کردستان، رشته‌های صنایع دستی منسوخ شده استان را پلاس بافی، جل دوزی و چلنگری نام برد و ادامه داد: رشته‌های اصیل صنایع دستی کردستان که در حال حاضر فعال بوده و دارای برند ملی و یا بین المللی هستند شامل نازک کاری و هنرهای چوبی، گلیم سنه و بیجار، سازسازی سنتی، زیورآلات سنتی، کلاش بافی، نساجی سنتی، شال بافی(مرخز بافی)، ارغوان بافی و گلیم بافی است.

شهر سنندج دارای بیشترین تنوع صنایع دستی است

 معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی کردستان گفت: مهمترین مراکز تولید صنایع دستی در کردستان به ترتیب شهرهای سنندج، مریوان، سروآباد، سقز و بانه و سپس بیجار، قروه، دیواندره و دهگلان است که متنوع‌ترین و بیشترین رشته‌ها در شهر سنندج وجود دارد.

حامدی در مورد روند ساخت مجتمع صنایع دستی شهر سنندج نیز گفت: بیش از ۱۵ میلیارد ریال تاکنون برای این مجتمع هزینه شده و در حال حاضر طرح با ۷۰ درصد پیشرفت روبرو است که پیش بینی می‌شود در این مجتمع بالغ بر ۱۲۰ شغل پایدار ایجاد شود.

وی از بهره برداری این مجتمع طی ۲ ماه آینده خبر داد و گفت: ۲۳ کارگاه رشته‌های اشتغالزا و بومی استان همچون سفالگری، خراطی، نازک کاری، گلیم بافی، زیورآلات و سازسازی سنتی، تزیینات شیشه و سرامیک و غیره در این مجتمع دایر می‌شود.

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی کردستان در مورد نحوه حمایت از شاغلان حوزه صنایع دستی استان عنوان کرد: شرکت آنها در نمایشگاه‌های ملی و بین المللی جهت عرضه آثار خود و حمایت مالی به صورت پرداخت تسهیلات از محل تسهیلات اشتغال پایدار روستایی از جمله این حمایت‌ها است.

با آمدن رنگ‌های شیمیایی و راحتتر شدن کارها، امروزه رنگرزی گیاهی طرفداران اندکی دارد اما بوی سنت‌های قدیمی، چیزی است که در تار و پود قالی‌های جدید با رنگ‌های شیمیایی دیده نمی‌شود که ای کاش بیش از آنکه دیر شود فکری به حال این قضیه کرد.

گزارش از ویدا باغبانی، خبرنگار کردنامه